nr 3(11)/2000

CYGANIE - ROMOWIE

II. Kultura

Kultura cygańska jest szczególna – jej cecha charakterystyczna to stosunkowo duże wewnętrzne zróżnicowanie, wynikające z terytorialnego rozproszenia i kontaktów z odmiennymi zbiorowościami, od których zaczerpnięto pewne elementy wchodzące obecnie w skład kultury poszczególnych grup romskich. 

Innym istotnym aspektem romskiego etosu jest daleko posunięta integracja wewnętrzna zbiorowości cygańskich, wynikająca przede wszystkim z wieloletniej marginalizacji społecznej i związanej z nią trudnej sytuacji bytowej oraz z bezpośrednich zagrożeń powodowanych antycygańskimi nastrojami (u Cyganów wędrownych dodatkowym tego powodem jest także nomadyczny, grupowy sposób życia). Trzecią szczególną cechą wydaje się stosunkowo niewielka podatność na procesy modernizacyjne, czego dowodem jest przetrwanie w formie „żywej” (nie zaś odświętnej czy skansenowej) wielu tradycyjnych obyczajów, instytucji, zasad organizacji wewnętrznej i sposobów życia, które ulegają co prawda pewnym zmianom, jednak ich rdzeń pozostaje na ogół niezmienny.

Ogromne zróżnicowanie kulturowe społeczności cygańskiej szczególnie widoczne jest w przypadku języka romani, którego dialektów istnieje tak wiele, że niemożliwa lub znacznie utrudniona jest komunikacja pomiędzy poszczególnymi szczepami. Różnice te są na ogół następstwem dziejów określonej zbiorowości, których różne koleje losu (miejsce osiedlenia lub wędrówek, presja zewnętrzna, podziały wewnątrzszczepowe itp.) sprawiły, iż w łonie mowy macierzystej pojawiło się wiele lokalnych odmian, niejednokrotnie daleko odbiegających od pierwowzoru. Każda z tych odmian zawiera elementy języków zbiorowości, w których otoczeniu Cyganie przebywali. Szczególnie widoczne są owe wpływy u Cyganów hiszpańskich (Kale), niektórych grup cygańskich na Wyspach Brytyjskich, w Skandynawii, Bułgarii, Grecji, Rumunii i Jugosławii, którzy z pierwotnej mowy zachowali jedynie pewną ilość pojedynczych słów i zwrotów wplatanych w język typowy dla ich miejsca zamieszkania. U innych – Sinti i Manuszów – zmiany nie zaszły tak daleko, jednak i tu obserwowalne są znaczne wpływy języka otoczenia oraz jego presja na strukturę morfologiczną, fonetyczną i leksykalną romani. U pozostałych grup wpływy te są mniejsze, jednak i one zaznaczają się w postaci odmiennych wyrażeń i form gramatycznych. Dlatego jednym z głównym celów, jakie stawia przed sobą romska inteligencja dążąca do integracji Cyganów w skali ponadlokalnej, jest standaryzacja języka romani tak, by mógł on służyć do komunikacji międzygrupowej.

W łonie globalnej zbiorowości cygańskiej istnieje także zróżnicowanie, którego kryterium są inne czynniki niż tylko używany język. Wiele z grup cygańskich, zatracając pierwotne umiejętności językowe, posiada w dalszym ciągu poczucie tożsamości etnicznej i identyfikacji z innymi Cyganami. Wśród wewnętrznych podziałów najbardziej czytelny dotyczy Romów wędrownych i osiadłych (jednak – z uwagi na wymuszone przez otoczenie zewnętrzne zaprzestanie wędrówek – odnosi się on coraz częściej do przeszłości niż sytuacji obecnej). Oprócz niego mamy także klasyfikację opartą na związkach danej grupy z terytorium (dotyczy osiadłych, przebywających dłużej w jednym miejscu lub wędrujących po określonym terenie), specjalizacji zawodowej (obecnej lub przeszłej – profesje poprzednich pokoleń), kwestiach wyznaniowych (niewielkie znaczenie tego czynnika różnicującego) oraz tyczącą się zróżnicowania w mikroskali: rodowego i lokalnego w obrębie ww. podziałów w skali makro. Warto dodać, że o ile wśród wszystkich tych zbiorowości istnieje pewne poczucie wspólnoty i identyfikacji z nazwą Cyganie, o tyle już wprowadzany do powszechnego użytku termin Romowie budzi zastrzeżenia ze strony niemieckich (tj. wywodzących się ze zbiorowości zamieszkującej dłużej w Niemczech) Sinti, francuskich Manuszów i hiszpańskich Kalów, którzy nie używają tej nazwy na określenie własnej grupy.

Istotnym aspektem cygańskiej kultury są profesje przedstawicieli tej grupy, które nie tylko stanowią źródło dochodów zapewniających podstawy bytu materialnego, lecz są także ważnym czynnikiem kulturotwórczym, a w dodatku w znaczącym stopniu wpływają na kształtowanie się wizerunku Cyganów i ich pozytywnego/negatywnego stereotypu wśród nie-cygańskiego otoczenia. Zjawiskiem charakterystycznym jest niechęć do pracy na roli (także u osiadłych) oraz profesji związanych z długotrwałymi, monotonnymi i powtarzalnymi czynnościami, choć w wyniku presji otoczenia postawa taka ulega niejednokrotnie zmianie. Stąd też powodzeniem wśród Cyganów cieszą się zawody nacechowane dużą swobodą, nienormowanym czasem pracy, zróżnicowanymi czynnościami zawodowymi oraz licznymi kontaktami z osobami postronnymi. Mężczyźni-Cyganie od dawna parali się kowalstwem (także obwoźnym), kotlarstwem (bielenie-cynowanie kotłów dla przemysłu, rzemiosła, gastronomii itp.), tresowaniem zwierząt (na ogół niedźwiedzi), handlem końmi i innymi artykułami, muzykowaniem i pokazami tanecznymi. Profesje te powszechnie kojarzono z Cyganami, uznawano ich także za najlepszych fachowców w tych dziedzinach. Cygańskie kobiety oprócz handlu i występów w zespołach muzycznych zajmowały się wróżbiarstwem i – sporadycznie (wbrew obiegowym opiniom) – żebractwem. Oprócz tego podejmowali się także innych prac: różnorodnych form rzemiosła (także artystycznego), kamieniarstwa, poszukiwania i eksploatacji cennych minerałów i metali. W dobie postępu technicznego wiele z tych profesji zostało wypartych przez seryjną, masową produkcję i odmienne wzorce konsumenckie, więc Romowie musieli zająć się inną działalnością, przede wszystkim handlem i rozmaitymi rodzajami nowatorskich rzemiosł.

Jeśli chodzi o warunki egzystencji dokonać należy rozróżnienia na grupy wędrowne i osiadłe, jako że sam sposób życia narzucał tu odmienne rozwiązania. Prowadzący nomadyczne życie wędrowali różnej konstrukcji wozami zaprzężonymi w konie, woły lub osły, na postojach zaś przebywali w namiotach. Ich standard zmieniał się z upływem lat, a zależał m.in. od poziomu zamożności Cyganów, dostępu do zdobyczy technicznych itp. czynników: zwykłe chłopskie wozy zastąpiono solidniejszymi, krytymi płótnem, te z kolei ustąpiły miejsca drewnianym barakowozom, a współcześnie - samochodom i wygodnym przyczepom campingowym; klecone naprędce prowizoryczne szałasy zamieniono na płócienne namioty różnej konstrukcji. Tabory przemieszczały się z miejsca na miejsce na ogół od wiosny do jesieni (nieliczni wędrowali także zimą), po drodze zakładano obozowiska, głównie w lesie i nad wodą w pobliżu osad ludzkich, zimę zaś większość Cyganów spędzała na kwaterze w mieście lub na wsi. Z kolei Cyganie osiadli mieszkali w miastach i na wsi, gdzie budowali swoje domostwa, często sytuowane na obrzeżach osad. Współcześnie, podobnie jak miało to miejsce w przypadku cygańskich profesji, w coraz większym stopniu przejmują oni w tej dziedzinie zwyczaje otoczenia. Warto zwrócić uwagę na sam proces nomadyzmu, który powszechnie kojarzony z Cyganami i typowymi dla nich zachowaniami, w dużej mierze uwarunkowany został przez wpływy otoczenia, z czasem dopiero stając się istotnym elementem kulturowego etosu wielu grup. Choć sama wędrówka z Indii ku Europie niosła w sobie zalążek przyszłego nomadyzmu, to jednak równie dawne, jak świadectwa o ich przemieszczaniu się z miejsca na miejsce, są przekazy o Cyganach osiadłych. Wydaje się, że ów nomadyzm wynikał przede wszystkim z konieczności motywowanej ekonomicznie: Cyganie parali się zajęciami, które albo wiązały się z przemieszczaniem, albo zmuszały ich do takiego sposobu życia ze względu na postawę osiadłych, miejscowych rzemieślników, niechętnych konkurentom. Dodać do tego należy administracyjne zakazy osiedlania się na danym terytorium, uniemożliwiające przez wiele lat zaprzestanie wędrówek. Gdy w końcu sposób postępowania z Cyganami zmienił się i położono nacisk na osiedlanie ich, wędrowanie obrosłe mitologią i folklorem stanowiło istotny element kultury, zaś jego porzucenie równało się utracie ważnego składnika własnej tożsamości, zaś presja w tym kierunku traktowana była jako zamach na samą istotę cygańskości (w dalszym ciągu ważne były także kwestie ekonomiczne: osiadły tryb życia oznaczał mniejsze dochody i mniejszy rynek zbytu na ich usługi, które – co istotne – również stały się ważnym elementem kulturowego etosu), dlatego też nowe wymogi otoczenia spotkały się z niechęcią i dezaprobatą ze strony Romów.

Ważną instytucją społeczną u Cyganów jest rodzina. Ma ona charakter patriarchalny, częstokroć jest wielodzietna, patrylokalna (poślubiona kobieta zamieszkuje u rodziny męża), monogamiczna, na ogół obowiązuje też zasada endogamii (zawieranie małżeństw w obrębie własnej grupy). Małżeństwa zawierane są w młodym wieku (kobiety 13-14, mężczyźni 15-16 lat), jednak małżonkowie przez kilka lat są poddani kontroli starszych i od nich zależni ekonomicznie. Dominująca pozycja mężczyzny w rodzinie sprawia, iż jest on odpowiedzialny za podejmowanie decyzji o dalekosiężnych skutkach, podczas gdy kobietom pozostawia się troskę o sprawy bieżące. Mężczyzna dostarcza więc środków na większe inwestycje, także na wydatki związane z celami reprezentacyjnymi, kobieta dba natomiast o zabezpieczenie podstaw codziennej egzystencji (w przypadku grup osiadłych podział ten nie jest tak jednoznaczny). W życie rodzinne wpisane są różnorodne obrzędy i zwyczaje, związane przede wszystkim z narodzinami, chrztem, zawarciem małżeństwa, śmiercią i żałobą, połączone na ogół z hucznymi formami celebrowania, sprzyjającymi integracji wewnętrznej zbiorowości.

Organizacja wewnętrzna zbiorowości cygańskiej jest oparta na stosunkach o charakterze patriarchalnym. Głową rodziny jest mężczyzna-ojciec, którego władza jest jednak ograniczona wymogiem podporządkowania się innemu mężczyźnie - nieformalnemu przywódcy rodu (tutaj ważną rolę odgrywa jego wiek i osobisty autorytet wynikający z zasług), który z kolei podlega nieformalnemu zwierzchnikowi danej zbiorowości, pełniącemu funkcje rozjemcze i sądownicze oraz podejmującemu decyzje we wszystkich istotnych kwestiach. Zachowania wewnątrzgrupowe reguluje tradycyjny kodeks obyczajowy, który określa obowiązki przypisane poszczególnym rolom społecznym oraz sankcje wynikające z ich lekceważenia. Powszechnym szacunkiem cieszą się osoby starsze, w myśl zasady, że posiadane doświadczenie jest proporcjonalne do liczby przeżytych lat. Co pewien czas organizowane są zgromadzenia przywódców poszczególnych rodów, na których omawia się bieżące sprawy, zaś zwierzchnik całej grupy podejmuje decyzje odnośnie sankcji w kwestiach spornych i wykraczających poza kompetencje przywódców niższego szczebla. Spory i zatargi rozstrzyga się wewnątrz grupy, bez odwoływania do instancji zewnętrznych (odstępstwa zdarzają się sporadycznie, jednak dotyczą przestępstw objętych kodeksem karnym i nie obejmują przekroczenia norm typowo cygańskich). Kary na ogół mają postać okresowego wyłączenia winowajcy z życia zbiorowego, w przypadku najcięższych przewinień mogą mieć charakter nieodwoływalnej banicji. Najistotniejszym zadaniem głowy rodu i zwierzchnika zbiorowości oraz celem stosowania systemu sankcji, którego wcielanie w życie nadzorują, jest dbałość o ochronę kulturowej tożsamości grupy, czyli stanie na straży norm, wartości i obyczajów składających się na istotę cygańskości, odróżniającej tę zbiorowość od innych społeczności. Życie zgodne z tradycjami własnej zbiorowości jest jednym z najważniejszych czynników określających ich tożsamość - cygańskość (romanipen). Przynależność do grupy i identyfikacja manifestuje się przede wszystkim poprzez przestrzeganie norm i reguł składających się na cygański etos kulturowy – samo urodzenie się Cyganem nie jest wystarczające. U większości grup cygańskich (zwłaszcza nomadycznych) istnieje rozbudowany system postaw, wartości, sposobów zachowań itp., określający istotę bycia członkiem cygańskiej zbiorowości. Oprócz wzorców dotyczących ubioru, mieszkania, stylu życia, uczestnictwa w życiu zbiorowym, obejmuje on wymóg przestrzegania dychotomicznego podziału na „czyste” i „nieczyste”, którego przekroczenie powoduje sankcje i oznacza skalanie (mageripen). Romanipen-cygańskość to nakaz manifestowania swej identyfikacji z romskim etosem, uznania go za wartość najwyższą, używania języka romani, solidarności z członkami własnej zbiorowości (obowiązuje tu – podobnie jak u Żydów – „podwójna” moralność, w myśl której wiele czynów potępianych wobec „swoich” jest aprobowanych w stosunku do nie-Cyganów, gadziów), celebrowania obrzędów i rytuałów. Mageripen-skalanie obejmuje zachowania i postawy sprzeczne z tym wymogiem. Cygan dotknięty skalaniem jest „nieczysty”, napiętnowany i objęty swoistym bojkotem towarzyskim - podobnie jak wszystkie osoby stykające się z nim i mające przy tym świadomość jego skalania. Skalania dzielą się na wielkie, które podlegają osądowi ze strony zwierzchnika całej grupy i zalicza się do nich związki z nie-cygańskim aparatem kontroli (donosicielstwo, współpraca z policją etc.), zabicie lub okradzenie Cygana oraz kontakt ze sferą „nieczystą”: zakazanymi i przyrządzonymi w niewłaściwy sposób pokarmami (mięso psie i końskie lub potrawy mające styczność z „nieczystymi” przedmiotami lub osobami) a także kobietami uznawanymi za „nieczyste” (lub ich odzieżą stykającą się z dolnymi partiami ciała), tj. znajdującymi się w okresie prokreacyjnym, zwłaszcza podczas menstruacji, podczas i po porodzie („czyste” przez cały czas są kobiety przed pierwszą miesiączką i po menopauzie). Małe skalania obejmują natomiast np. kontakty z prostytutkami, używanie w bójkach między Cyganami metalowych przedmiotów, skaleczenie ostrym narzędziem konia lub psa. 

Jeśli chodzi o sferę religijną, Cyganie przeważnie dostosowywali się pod względem wyznania do otoczenia (m.in. aby uniknąć prześladowań religijnych – w myśl znanego powiedzenia: „W co wierzysz Cyganie? W co każesz, Panie”), jednak ich zaangażowanie w tej kwestii koncentrowało się raczej na zewnętrznych formach obrzędowości i nie szło w parze z podobnym zainteresowaniem treścią przekazu religijnego. Dopełnieniem religijności jest rozbudowany system przekonań o charakterze magicznym oraz mitologia nosząca w sobie pewne ślady kultów wschodnich. 

W przypadku sztuki, najbardziej rozpowszechnioną formą ekspresji artystycznej jest muzykowanie, choć muzyka powszechnie kojarzona z Cyganami jest zlepkiem zapożyczeń melodii popularnych na danym terytorium (przeważają motywy bałkańskie i hiszpańskie). Wśród romskich elit kulturalnych spotykamy również wielu malarzy, poetów, pisarzy, aktorów (np. słynny przed laty Yul Brynner miał cygańską matkę i identyfikował się z Romami). 

(c.d.n.)

Remigiusz Okraska