nr 2/1998

Zapomniani pośród gór

Katarzyna Ewa Dojwa

Łemkowie, jako jedna z grup Rusinów żyjących w Karpatach, przez wiele lat zamieszkiwali prawie niezmienne terytorium. Sprawą sporną jest etnogeneza Łemków. Stanowiska naukowców ukraińskich i polskich różnią się. W świadomości społecznej Łemków funkcjonuje przekaz o Białych Chorwatach.
W XVIII-XIX w. tereny zamieszkałe przez Łemków należały do Austrii (Austro-Węgier). Po rozpadzie monarchii Łemkowie zostali podzieleni polsko-czechosłowacką granicą państwową. Ich próby przeciwstawienia się temu nie powiodły się. Łemkowszczyzna, jako wysunięty między zachodniosłowiańskie kultury klin ruskiego osadnictwa, podlegała silnym wpływom tych kultur. Łemkowie, którzy sami siebie nazywali Rusinami, bronili się przed tymi oddziaływaniami dużym konserwatyzmem i pasywną negacją dominującej kultury polskiej i religii rzymskokatolickiej. Źródłem oraz konsekwencją tych postaw był charakterystyczny typ łemkowskiej, zamkniętej na "nowinki" mentalności, tradycjonalizm oraz przywiązanie do swoich świętości, takich jak "ruska wiara", "ruski język" czy ojczysta ziemia - Karpaty. W sferze tych wartości niedopuszczalna była jakakolwiek świadoma zmiana. W tym kontekście nie dziwi fakt, że w XIX w. na Łemkowszczyznę, jako terytorium przejściowe kulturowo, spadła fala różnych narodowych programów i orientacji politycznych. Największą szansę miały te programy, które odpowiadały "ruskiemu" poczuciu Łemków, takie jak starorusiństwo czy rusofilstwo. Przez długi czas były to kierunki dominujące na Łemkowszczyźnie.
Wobec faktu, że pozostały one na bardzo szerokim, jeszcze przedpaństwowym pojęciu "ruskości", Łemkowie (szczególnie inteleigencja łemkowska) zostali zmuszeni do wyboru bardziej precyzyjnego, nowoczesnego kierunku narodowego. Panujące od XIX w. w Galicji wpływy ukraińskiej idei narodowej zaczęły pod koniec tegoż stulecia docierać na Łemkowszczyznę. Mimo, iż znaczna część łemkowskiej inteligencji, studiująca w Przemyślu i Lwowie, pozostała przy orientacji staroruskiej, część jej przedstawicieli zaczęła sympatyzować z ruskim narodnictwem. Początkowo ruch narodnicki związany był ze starorusiństwem lub rusofilstwem. Odzwierciedleniem tego stanu rzeczy były próby Łemków zadecydowania o swej politycznej przyszłości po rozpadzie Austro-Węgier i orędziu prezydenta Wilsona o prawie narodów do samostanowienia. Aspiracje uległy zmaterializowaniu poprzez utworzenie przez ks. P. Szpylki tzw. Republiki Komańczańskiej, która zadeklarowała przyłączenie wschodniej Łemkowszczyzny do Ukraińskiej Republiki Ludowej. Republika Komańczańska przetrwała do stycznia 1919 r.
Na terenach zachodniej Łemkowszczyzny utworzono Ruską Radę, której celem było m. in. zabieganie o włączenie Łemkowszczyzny do Wielkiej Rusi. Republika Głabyszowska podjęła także szereg uchwał dotyczących życia społecznego.
Pojawiły się koncepcje przyłączenia Łemkowszczyzny do Czechosłowacji. W Koszycach podjęto uchwałę o przyłączeniu Ukrainy Zakarpackiej do tego państwa, co zyskało zwolenników wśród emigracji ukraińskiej w USA i Kanadzie.
Początkowo nie reagujące władze Polski zdecydowały się na pacyfikację. Wraz ze stabilizacją sytuacji administracja polska obejmowała ziemie Łemków, co wywoływało nastroje antypolskie. Należy tutaj wspomnieć, że mimo zamieszkiwania sąsiednich terenów przez Polaków, wzajemne kontakty miały charakter administracyjny bądź handlowy, ale nie towarzyski.
Powyższe akty państwowotwórcze dowodzą, że już w tym okresie Łemkowie mieli potrzebę decydowania o swym losie. Podejmowane działania i postulaty terytorialne świadczyły o narodzinach więzi ogólnołemkowskiej. Łemkowie już wtedy pragnęli zaistnieć w sposób narodowy. Istnienie quasi-państwowych organizacji politycznych miało istotny wpływ na kształtowanie świadomości narodowej Łemków.
W okresie międzywojennym organizacje staroruskie i ukraińskie nie rezygnowały z prób pozyskania dla siebie ludności łemkowskiej. W latach 30. ich rywalizacja przybrała największe rozmiary, obejmując sferę religijną, kulturalno-oświatową, ekonomiczną i polityczną. Separatyzm kulturowy i językowy Łemków, będący wyrazem petryfikacji ich świadomości na etapie odrębności etnicznej, był uważnie obserwowany przez władze II Rzeczpospolitej: początkowo popierany, przestał cieszyć się poparciem władz, kiedy okazał się mało przydatnym instrumentem w akcji powstrzymywania ukrainizacji. Zdaniem Heleny Duć-Fajfer w latach 30. można już mówić o świadomym dążeniu narodowym Łemków. Do procesu tego przyczyniły się działania liderów organizacji politycznych, którzy dostrzegli lokalne interesy Łemków i celem zdobycia popularności i poparcia ludności łemkowskiej tworzyli specjalne komitety, komisje czy związki, w których nazwach występował termin "łemkowski". Od strony socjologicznej stan świadomości narodowej na Łemkowszczyźnie przed II wojną światową scharakteryzował A. Kwilecki: Łemkowie stanowili grupę ludową (społeczeństwo ludowe) znajdujące się w fazie intensywnych procesów unarodawiania, przekształcania swego oblicza etnicznego pod wpływem działania określonych grup narodowych. Byli grupą, która z etapu "narodowości" (...) przechodziła na etap narodu.

c.d.n.