nr 2 (4), 1999
Remigiusz Okraska
Jednym z wielu dowodów istnienia na ziemiach polskich otwartości na odmienne
wzory egzystencji oraz akceptacji grup społecznych nie mieszczących się w dominującym
spektrum etnicznym i wyznaniowym jest funkcjonowanie w łonie Rzeczpospolitej osób
przynależących do najbardziej chyba egzotycznej mniejszości na tym terenie, a
mianowicie Tatarów polskich. Przeszło 600 lat współistnienia odmiennych religijnie i
kulturowo zbiorowości najlepiej świadczy, iż funkcjonujące tu i ówdzie stereotypy
odnośnie wyjątkowo niechętnego obcym i ksenofobicznego nastawienia Polaków są
fałszywe i zupełnie bezpodstawne. Wielonarodowościowa i wyznaniowa mozaika ziem
polskich zarówno przed wiekami jak i obecnie oraz stosunkowo bezkonfliktowa koegzystencja
zadają kłam takim twierdzeniom i wystawiają nienajlepsze świadectwo piewcom takich
opinii. Spróbujmy prześledzić losy Tatarów polskich w wiekach minionych i czasach
współczesnych.
Początki osadnictwa tatarskiego na ziemiach późniejszej Rzeczypospolitej na szerszą
skalę datują się na koniec wieku XIV i początek XV. Choć w wiekach poprzednich
istniały stosunkowo ożywione kontakty między podwładnymi władców Złotej Ordy a
Litwinami i będące ich następstwem nieliczne osady tatarskie na Litwie, to o osiedlaniu
się Tatarów na dającą się zauważyć skalę możemy mówić dopiero w latach
panowania Kazimierza Wielkiego (również poza Litwą - znaczącym skupiskiem tatarskim o
charakterze kupiecko-rzemieślniczym był Lwów) a zwłaszcza Władysława Jagiełły.
Istotną przyczyną napływu koczowników na ziemie litewskie były konflikty religijne i
walki o władzę między plemionami tatarskimi Złotej Ordy. Prześladowani poddani
chanów szukali schronienia poza granicami obszaru objętego ich kontrolą, docierając na
Litwę. Niejednokrotnie dochodziło też do wojskowej współpracy między wojownikami
tatarskimi a Litwinami i tworzenia sojuszów przeciw Moskwie. Masowy napływ Tatarów na
Litwę miał miejsce za czasów panowania księcia Witolda, władcy wyjątkowo
przychylnego przedstawicielom tej nacji i umiejącego docenić znaczenie przebywania na
terenie jego państwa doskonale wyszkolonych wojowników gotowych wstąpić w szeregi
tamtejszych sił zbrojnych.
Wraz z nastaniem unii polsko-litewskiej Tatarzy litewscy stali się bliscy Polsce. Kolejne
ich rzesze napływały nie tylko na Litwę ale i na ziemie Korony, a ich liczebność
stale wzrastała. Z roku 1414 pochodzi relacja burgundzkiego rycerza Gilberta de Lannoy,
który pisał: Także przebywa w rzeczonym mieście Trokach i zewnątrz w kilku wsiach
bardzo wielka ilość Tatarów, którzy tam mieszkają pokoleniami, są to zwyczajni
Saraceni, nie mają nic z wiary Jezusa Chrystusa, a mają język osobny, zwany tatarskim.
Tatarzy osiedlający się na Litwie otrzymywali ziemie od władcy litewskiego. Największe
skupiska ludności tatarskiej w XV w. znajdowały sie w Trokach, Kownie, Wilnie, Grodnie,
Nowogródku i Mińsku. Tatarów osiedlano głównie w miejscowościach o dużym znaczeniu
strategicznym, często na pograniczu litewsko-krzyżackim. Stanowili integralną część
sił zbrojnych, używaną w walkach z najeźdźcą (w tym także z innymi Tatarami) oraz
przy tłumieniu buntów chłopskich. Ci z Tatarów, którzy w przeciwieństwie do jeńców
osiedlili się na Litwie dobrowolnie zagwarantowane mieli różne prawa m.in. mogli
swobodnie kultywować religię islamską. Tatarzy z Litwy w 1519 r. wspominając księcia
Witolda pisali o nim: On nie kazał zapomnieć o Proroku (Muhammedzie), a my do świętych
miejsc oczy obracając, tak imię jego powtarzaliśmy, jak naszych kalifów. Jeńcy
wojenni, czyli Tatarzy osiedlani na Litwie pod przymusem praw takich nie mieli i często
zmuszano ich do zmiany wyznania. Wolni Tatarzy, wierni swej religii i tradycji dali
początek grupie etnicznej (etnograficznej) Tatarów polskich. Zamieszkując Litwę i
Koronę dzielili się na cztery grupy. Pierwsza z nich to Tatarzy hospodarscy, czyli
wysocy rangą dobrowolni przybysze otrzymujący za służbę w wojsku spore majątki
ziemskie. Druga grupa to Tatarzy kozacy, pełniący służbę w wojsku i oddziałach
porzadkowych w czasie pokoju, gospodarujący na niewielkich obszarach uprawnych. Grupa ta
rekrutowała się spośród dobrowolnych osiedleńców o niższej pozycji społecznej i
jeńców skierowanych do służby wojskowej. Trzecią grupę stanowili prości Tatarzy
schwytani w niewolę będący poddanymi tatarskich hospodarów. Czwarta wreszcie grupa to
podobni im poddani możnowładców litewskich.
Społeczność Tatarów posiadała pewien status odrębności. Naczelnikiem ich był
carewicz zasiadający jako doradca w Radzie Wielkoksiążęcej. Mianował on
przedstawicieli tej grupy na urzędy chorążych i marszałków tatarskich, pobierał
podatek pogłówny od Tatarów nie służących w wojsku, pilnował porządku i dyscypliny
w oddziałach wojskowych złożonych z przedstawicieli tej nacji. Carewicz był osobą
odpowiedzialną za kwestie porządkowe i związane z militarnym aspektem obecności
Tatarów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Natomiast reprezentantami poszczególnych
gmin tatarskich w urzędach i sądach byli mułłowie (imamowie). Pełnili oni też
odpowiedzialne funkcje związane z życiem duchowym i religijnym społeczności
muzułmańskiej, dokumentowali działalność gmin wyznaniowych, prowadzili akta ślubów
i narodzin.
Tatarzy hospodarowie otrzymywali ziemię w użytkowanie a w zamian na każde wezwanie
władcy stawić się mieli w gotowości bojowej wraz z określoną liczbą wojowników.
Cechą szczególną majątków ziemskich pozostających w rękach tatarskich był zakaz
ich sprzedaży komukolwiek. Dziedziczono owe posiadłości po ojcu przejmując również
jego obowiązki wojskowe. Tatarzy hospodarscy mieli prawa podobne do szlachty polskiej,
zarówno jeśli chodzi o stosunek do obowiązującego prawa, jak i w przypadku kwestii
ekonomicznych. Zasadniczą różnicą był natomiast brak praw politycznych - Tatarzy nie
mieli możliwości uczestnictwa w sejmikach i wybierania posłów na sejmy, nie mogli
także piastować urzędów ziemskich. Przyczyną tych ograniczeń było
niechrześcijańskie wyznanie, które stawiało ich na niższym szczeblu w hierarchii
społecznej. Ograniczenie to zniesione zostało przez Konstytucję 3 maja 1791 r. Rzecz
jasna, Tatarzy hospodarscy porzucający islam i przyjmujący chrześcijaństwo dysponowali
pełnią praw posiadanych przez szlachtę.
Ważnym aspektem obecności Tatarów w Rzeczypospolitej była służba wojskowa. Odgrywali
oni istotną rolę jako konni wojownicy tworzący oddziały lekkiej jazdy uzbrojonej w
szable typu wschodniego i początkowo także w łuk. Stosowali wschodnią taktykę walki
przeplatając ataki pozorowanymi ucieczkami mającymi na celu rozproszenie wojsk
przeciwnika. Konnica tatarska była szybka i zwrotna, co dawało jej przewagę nad
ciężkozbrojną jazdą. Znaczny był wkład Tatarów w zwycięstwo pod Grunwaldem, w
czasie której to bitwy jazda tatarska rozproszyła krzyżackie wojska, a Władysław
Jagiełło na wzór tatarskich wodzów nie brał bezpośredniego udziału w walce
dowodząc ze wzgórza przez cały czas bitwy. To od nazwy tatarskiej jazdy pochodzi nazwa
ułani, która później przylgnęła do polskiej kawalerii. Służba wojskowa dla sporej
części Tatarów polsko-litewskich stanowiła główne źródło utrzymania. Odgrywali
znaczącą rolę w niemal wszystkich istotnych bitwach i kampaniach prowadzonych przez
Koronę i WKL.
Jak się rzekło wcześniej, Tatarzy mieli zapewnioną pełną swobodę wyznaniową.
Jedynie niewielu spośród nich porzuciło islam na rzecz chrześcijaństwa. Korzystając
z przysługującej wolności religijnej pozostali przy tradycyjnej wierze zakładając
muzułmańskie gminy wyznaniowe. Stosunki wewnątrz społeczności tatarskiej oparte były
głównie na zwyczajowym prawie, wyznaczanym przez Koran. Islam praktykowany przez nich
pozostawał pod silnym wpływem inspiracji płynących z Chanatu Krymskiego i Turcji. Tym
też tłumaczy się fakt pewnej popularności wśród nich sufizmu, ascetycznego i
mistycznego kierunku, który na Bliskim Wschodzie uprawiany był przez bractwa derwiszów.
Charakteryzował się on kultem "świętych mężów", którego doktrynalny
islam nie uznawał. W Rzeczypospolitej istniało kilkadziesiąt gmin muzułmańskich,
którym towarzyszyły meczety, na mocy postanowień władz wyłącznie drewniane i
pozbawione minaretów. Nie zanikła wśród Tatarów Polskich tradycja pielgrzymowania do
Mekki i Medyny, choć decydowali się na nią w związku z wysokimi kosztami jedynie
dobrze sytuowani wyznawcy Allacha. Powstały w kraju również szkoły islamskie, gdzie
uczono religii oraz czytania i pisania w języku arabskim. Niemal zupełnie nie
dochodziło do konfliktów na tle religijnym między muzułmanami a przedstawicielami
róznych opcji chrześcijaństwa.
Oprócz posiadających pewne majątki ziemskie lub przebywającymi w nich poddanymi pewna
ilość Tatarów mieszkała w miastach. Byli to na ogół jeńcy wojenni osadzeni w
specjalnych dzielnicach zwanych "tatarskimi kątami". W niektórych spośród
tych miejscowości, gdzie liczba Tatarów była spora i gdzie nie zmuszano ich do zmiany
wyznania z czasem powstały meczety. Miejscy Tatarzy zajmowali się przede wszystkim
rzemiosłem i usługami. Wielu z nich podejmowało sie transportu różnych towarów na
większe odległości oraz przewożenia ważnej korespondencji i gotówki. Niektórzy
zajmowali się handlem żywnością i pośrednictwem w zakupie koni od Tatarów
hospodarów. Podstawowym zajęciem było jednak garbarstwo, w której to dziedzinie
słynęli jako doskonali fachowcy. Pojedynczy Tatarzy sprowadzali z Turcji egzotyczne
towary.
Wraz z rozbiorami sytuacja Tatarów Polskich nieco się zmieniła. Większość z nich
uznała, chcąc nie chcąc, władze zaborcze, choć spora ilość uczestniczyła w walkach
podczas insurekcji kościuszkowskiej i w tworzonych na emigracji legionach polskich.
Większość Tatarów posiadających majątki ziemskie w trakcie procesu weryfikacyjnego
została uznana za szlachtę co umożliwiło im zupełną swobodę w dysponowaniu
majątkiem a przede wszystkim udział w życiu publicznym i pełnienie urzędów. Wielu z
nich zasiliło warstwę urzędniczą znajdując pracę w instytucjach finansowych,
podatkowych, na poczcie i w policji. Jednak gros Tatarów pielęgnowało tradycje swojej
społeczności tworząc pułki konne w armii rosyjskiej. Warto jednak podkreślić, że
wielu z nich nie identyfikowało się z władzami zaborczymi i licznie brali udział w
zrywach narodowowyzwoleńczych, zwłaszcza w powstaniu listopadowym. Władze rosyjskie
prowadziły politykę mającą na celu zjednanie sobie przychylności i wierności
Tatarów, nie przeszkadzano w zbyt dokuczliwy sposób kultywować tradycji i religii, co
było ewenementem w stosunku do ludności terenów pozostających pod rosyjskim zaborem.
Poważniejszymi ingerencjami były zakazy używania ksiąg religijnych w języku polskim
(z biegiem lat znajomość arabskiego stopniowo zanikała) oraz wykonanych w nim napisów
na nagrobkach. Rusyfikacji uległa w największym stopniu ta grupa Tatarów, która
zamieszkiwała ziemie najbardziej wysunięte na wschód. Początek wieku XX przyniósł
rozwój form organizacyjnych w społeczności tatarskiej. Pod wpływem idei panislamizmu
powstały w Wilnie i Warszawie stowarzyszenia skupiające muzułmanów. Członkowie ich
stawiali sobie za cel odrodzenie kulturalne i narodowe muzułmanów zamieszkujących
ziemie dawnej Rzeczypospolitej.
c.d.n.