nr 3 (5), 1999
Remigiusz Okraska
W czasie trwania I wojny światowej pewna ilość Tatarów znalazła się w tworzonych oddziałach polskich. Znacznie większa ich liczba weszła w skład odrodzonego wojska polskiego i wzięła udział w walkach z bolszewikami, zaznaczając swój udział zwłaszcza w bitwie warszawskiej w roku 1920. Odzyskanie przez Polskę niepodległości postawiło Tatarów w nowej sytuacji. Istniejące na terytorium RP gminy muzułmańskie nie stanowiły jednolitej struktury organizacyjnej. Dopiero w roku 1923 pojawiły się inicjatywy zmierzające do integracji społeczności muzułmańskiej oraz stworzenia organów reprezentujących ją. Wiosną tego roku powstal Związek Muzułmański Miasta Stołecznego Warszawy, który nawiązał liczne kontakty ze skupiskami ludności tatarskiej na terenie całego kraju. Niezależnie od tej inicjatywy działał Centralny Komitet Związku Tatarów, który wraz z gminą muzułmańską z Wilna nawiązał kontakt z prezydentem mający na celu uregulowanie stosunków między organami państwa a tą mniejszością etniczno-religijną. W roku 1925 z inicjatywy w/w organizacji oraz kilku innych środowisk doszło do powstania struktury obejmującej całą zbiorowość Tatarów polskich. W dniu 28 grudnia 1925 r. miał miejsce zjazd delegatów poszczególnych gmin muzułmańskich. Utworzono w Wilnie Muzułmański Związek Religijny w RP. Na jego czele stanął Jakub Szynkiewicz, pierwszy mufti polskich muzułmanów.
Nowopowstałej organizacji podlegało 19 gmin, w których funkcjonowało łącznie 17 meczetów. W każdej gminie istniała szkółka religijna (mekteb) ucząca zasad wiary i czytania Koranu. Głównym ośrodkiem kulturalno-organizacyjnym Tatarów polskich było Wilno. Inteligencja muzułmańska powołała tu w roku 1926 Związek Kulturalno-Oświatowy Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej, który zajmował się przede wszystkim działalnością popularyzatorsko-wydawniczą. W Polsce działało ponad 20 oddziałów Związku. Dokumentowały one obecność Tatarów w Rzeczypospolitej przed wiekami i w czasach współczesnych, dbały o zabytki będące tej obecności świadectwem, organizowały odczyty, zakładały biblioteki i zespoły artystyczne. W 1929 r. z inicjatywy jednego z liderów społeczności muzułmańskiej Leona Kryczyńskiego utworzono w Wilnie Muzeum i Archiwum Narodowe Tatarskie. Z inicjatywy ośrodka wileńskiego w 1932 r. rozpoczęto edycję pisma "Rocznik Tatarski", którego do wybuchu wojny ukazały się trzy tomy. Było to czasopismo o charakterze naukowo-literackim poświęcone historii i kulturze Tatarów polskich. Trzon redakcji stanowili Olgierd, Leon i Stanisław Kryczyńscy, osoby niezwykle zasłużone dla społeczności muzułmańskiej. W Wilnie w latach 1934-1939 ukazywał się również miesięcznik "Życie Tatarskie" adresowany do szerszych rzesz odbiorców. Od roku 1930 w Warszawie staraniem tamtejszej gminy muzułmańskiej ukazywał się kwartalnik "Przegląd Islamski", który z przerwami przetrwał do roku 1937. Choć poświęcony był tematyce ogólnoislamskiej to sporo uwagi poświęcano w nim Tatarom.
W II Rzeczypospolitej Tatarzy kultywowali również tradycje wojskowe. W roku 1936 przy 13. Pułku Ułanów Wileńskich na prośbę społeczności tatarskiej utworzono decyzją prezydenta szwadron tatarski, w którego skład weszło 80 muzułmanów. W wojnie obronnej w 1939 r. brał on udział w walkach z Niemcami w Polsce centralnej, a po klęsce wrześniowej jego żołnierze weszli w skład armii polskiej na zachodzie walcząc m.in. w bitwie pod Monte Cassino.
Istotnym elementem działalności tatarskich elit była polityka. Wiekszość po zamachu majowym poparła władze sanacyjne. Już wcześniej miała miejsce współpraca między J. Piłsudskim a środowiskami paislamskimi dążącymi do destabilizacji sytuacji w Rosji Radzieckiej i oderwania od niej republik muzułmańskich, którą to politykę popierała znaczna część Tatarów. Szczególnie popularna była wśród nich koncepcja postrzegania polskich muzułmanów jako łącznika między Wschodem a Zachodem, czynnika mającego przeszczepić do krajów islamskich elementy kultury europejskiej i vice versa. Głównym piewcą tego pomysłu był Olgierd Kryczyński, który ponadto stworzył koncepcję mówiącą, iż w dobie rozbudzonych nacjonalizmów małe narody kłaść nacisk powinny na pielęgnowanie własnego dziedzictwa kulturowego i wzbogacać w ten sposób kulturę krajów, w których owe mniejszości funkcjonują, nie zaś dążyć do niepodległości za wszelką cenę. Kryczyński w swym eseju "Ruch nacjonalistyczny a Tatarzy Litewscy" pisał: W tym wielkim ruchu ideowym, który poszukuje syntezy Wschodu i Zachodu celem stworzenia nowej cywilizacji (...), Tatarzy Litewscy, będący poniekąd w miniaturze jakby tą syntezą, powołani są odegrania skromnej, lecz zaszczytnej roli. Tatarzy Litewscy mogą być przewodnikami na wschód tych rzeczywistych wartości, które wytworzyła cywilizacja zachodnia (...) a jednocześnie interpretatorami dla zachodu tych wszystkich pierwiastków (...), które zawiera w sobie wielka i piękna dusza Wschodu, nie znająca tych głębokich przeciwieństw i rozdźwięków, które szarpią światem zachodnim. Tatarzy mieli zatem zdaniem twórcy tej koncepcji do spełnienia pewną misję dziejową, który to wątek jest punktem stałym większości programów społeczno-politycznych powstałych w środowisku tatarskim w okresie międzywojnia. Stał się on inspiracją do podjęcia wysiłku na rzecz kultywowania dziedzictwa przodków wśród Tatarów: historii, języka, kultury. Ze względu na okoliczności historyczne, tj. trwanie garstki muzułmanów w morzu chrześcijaństwa Tatarzy Polscy posiadali pewne poczucie wyjątkowości wśród innych wyznawców islamu. Rdzeń ideowy tej społeczności stanowiły idee panislamizmu i panturkizmu wzbogacone o wspomnianą wyżej "mistykę przetrwania" w obcym otoczeniu oraz pielęgnowaną pieczołowicie mitologię Złotej Ordy jako swego rodzaju wieku złotego społeczności tatarskiej.
W 1936 r. w Wilnie powstało koło Młodzieży Tatarskiej, które kładło nacisk na kultywowanie nie tylko tradycji religijno-kulturowych, ale także na rozbudzanie świadomości narodowej mniejszości muzumańskiej, co przybrało postać idei tatarskiego nacjonalizmu, ukształtowanego przez działalność polityczną Edige Szynkiewicza. Szynkiewicz nawiązywał do idei prometeizmu, która w dużym uproszczeniu zakładała wyeliminowanie z gry ZSRR jako polskiego przeciwnika poprzez zaniesienie "ognia wolności" narodom wchodzącym w skład rosyjskiego imperium, zwłaszcza zamieszkującym tam wyznawcom islamu. ZSRR miałby zstać pozbawiony dostępu do Morza Czarnego i Bałtyku i odgrodzony od Polski pasem ochronnym w postaci sfederowanych państw Międzymorza.
Jako mniejszość narodowa całkowicie lojalna wobec państwa polskiego Tatarzy nie stali się nigdy przedmiotem ataków polskich nacjonalistów. Przyjmowano ich do zdominowanych przez młodych narodowców korporacji studenckich a czołowy organ Narodowej Demokracji, "Gazeta Warszawska" pozytywnie oceniał obecność muzułmanów na ziemiach polskich. Na uwagę zasługuje fakt, iż na wzór powstających w całej Europie ugrupowań narodowo-radykalnych i narodowo- socjalistycznych w środowisku wileńskiego Koła Młodzieży Tatarskiej powstal projekt powołania tatarskiej organizacji "błękitnych koszul" (narodowy kolor tatarski). Twórca projektu, wspominany E. Szynkiewicz zafascynowany był działalnością ONR-Falanga.
Jeśli chodzi o główne nurty samoidentyfikacji polskich muzułmanów to możemy wyróżnić cztery opcje. Pierwszą było cakowite utożsamienie się z muzułmańsko-tatarskim Wschodem, którego Tatarzy polscy stanowili najbardziej na zachód wysuniętą część. Drugi nurt mimo podkreślania ścisłej łączności ze wschodnimi pobratymcami zwracał uwagę na odmienność etniczno-narodową polskich muzułmanów. Trzeci stał na stanowisku, że po tylu latach przebywania na terytorium Polski i Litwy procesy asymilacyjne zaszły tak daleko, że można mówić jedynie o Polakach tatarskiego pochodzenia. Nurt czwarty kładł nacisk na więzi religijne mające znaczenie daleko bardziej istotne niż przynależność narodowa, islam zaś jednoczył Tatarów polskich i inne osoby tego wyznania przebywające na terenie kraju z różnych przyczyn.
II wojna światowa przyniosła szereg zmian w społeczności muzułmańskiej w Polsce. Będąca jej następstwem zmiana granic sprawiła, że z pierwotnych siedlisk tatarskich w granicach PRL-u pozostały jedynie niewielkie skupiska na tzw. ścianie wschodniej, głównie w okolicach Białegostoku. Powstały natomiast nowe skupiska muzułmańskie złożone z repatriantów z dawnych kresów wschodnich.
Sposród dawnych skupisk tatarskich w powojennej Polsce znalazły się dwie wioski na Podlasiu oraz kilka miejscowości na Białostoczczyźnie, ze stolicą województwa na czele. Nowymi ośrodkami tatarskimi stały się Gorzów Wlkp., Krosno Odrzańskie, Wrocław, Koszalin, Szczecinek, Poznań, Jelenia Góra, Elbląg, Gdańsk i Gdynia, Wałbrzych, Piła oraz Szczecin. Społeczność tatarska była w nowej sytuacji znacznie mniej liczna, bowiem część osób straciła życie w wyniku działań wojennych a wielu Tatarów pozostało w dawnych miejscach zamieszkania wchodzących teraz w skład ZSRR. W dodatku społeczność ta została zdezintegrowana, odcięta od pierwotnych siedlisk a niemal cała inteligencja tatarska zginęła w czasie wojny. Wielu lat trzeba było by Tatarzy odzyskali swą dawną dynamikę, czemu zresztą nie sprzyjały warunki polityczne i gospodarcze istniejące w Polsce przez wiele powojennych lat. Najbardziej prężnym ośrodkiem tatarskim stał się Gdańsk, gdzie osiedlono sporą grupę Tatarów wileńskich. Kontynuował swą działalność Muzułmański Związek Religijny, któremu podlegały gminy wyznaniowe w Białymstoku, Gdańsku, Warszawie, Gorzowie i dwóch miejscowościach będących od wieków skupiskami Tatarów i posiadającymi na swym terenie zabytkowe meczety - Bohonikach i Kruszynianach. Kolejny meczet powstał wysiłkiem tatarskiej społeczności dopiero pod koniec lat 80. w Gdańsku. Również w Gdańsku w roku 1985 zaczyna się ukazywać kwartalnik "Życie Muzułmańskie" poświęcony głownie problematyce związanej z Tatarami Polskimi. Warto wspomnieć o innych wydawnictwach tej społeczności: jednodniówce "Muzułmanin Polski" z 1966 r., trzech numerach "Zeszytów Muzułmańskich" wydanych w formie maszynopisu w latach 70., oraz powstałych już po upadku socjalizmu pismach "Świat Islamu" z Sokółki, "Al-Dżihad" z Augustowa i Białegostoku, "Al-Hikwa" - organu Stowarzyszenia Studentów Muzułmańskich i wreszcie o najpoważniejszym przedsięwzięciu - "Roczniku Tatarów Polskich", piśmie o charakterze naukowo-literackim, wydawanym na wysokim poziomie merytorycznym i edytorskim, którego nakładem ukazują się także publikacje książkowe.
W czasach socjalizmu działalność Tatarów nie wyszła praktycznie poza środowiska niewielkich grup towarzyskich kultywujących tradycje kulturowe i religijne. Dopiero w latach 90. nastąpiło zaktywizowanie tej społeczności, co umożliwiły nowe warunki ustrojowe. Liczebność Tatarów Polskich szacuje się dziś na około 5 tysięcy osób, która to liczba stanowi około 20-30 % polskich wyznawców islamu.
W roku 1992 w sądzie w Białymstoku został zarejestrowany Związek Tatarów Polskich jako ogólnopolska organizacja reprezentująca mniejszość tatarską w Polsce i mająca na celu pielęgnację i rozwój świadomości etnicznej i dorobku kulturowego tej zbiorowości. Warto wspomnieć, że w 1992 r. Związek Tatarów Polskich przyjęty zostaje w poczet członków Federacyjnej Unii Europejskich Grup Etnicznych.
W połowie 1997 r. Tatarzy polscy obchodzili jubileusz 600-lecia sprowadzenia tatarskich osadników na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego przez ks. Witolda. Ważnymi imprezami dla społeczności tatarskiej są "Orienty Sokólskie" organizowane od 20 lat w Sokółce na Białostoczczyźnie (w tej miejscowości w ośrodku kultury znajduje się ekspozycja poświęcona Tatarom polskim i planowane jest tu utworzenie niewielkiego muzeum o tej tematyce) oraz spełniające ważną funkcję integracyjną święta religijne, zwłaszcza uroczyście obchodzony w Bohonikach Kurban-Bajram.
Możemy mówić o aktywizacji tego środowiska związanej z innym niż w poprzednim systemie stosunkiem władz do mniejszości oraz z pomocą ze strony zagranicznych ośrodków muzułmańskich.
Literatura:
Bohdanowicz Leon, Chazbijewicz Selim, Tyszkiewicz Jan: Tatarzy Muzułmanie w Polsce. Gdańsk 1997
Borawski Piotr: Zwyczaje i obrzędy religijne ludności tatarskiej na ziemiach polsko-litewskich. "Euhemer" nr 4/1978
Borawski Piotr: Literatura religijna Tatarów polskich. "Więź" nr 4/1979
Borawski Piotr, Dubiński Aleksander: Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje. Warszawa 1986
Browarek Tomasz, Chałupczak Henryk: Mniejszości narodowe w Polsce 1918-1995. Lublin 1998
Chazbijewicz Selim: Ideologie Muzułmanów-Tatarów Polskich 1918-1939. "Rocznik Tatarów Polskich" nr 1 (1993)
Chazbijewicz Selim: Kultura religijna Tatarów polskich. "Rocznik Tatarów Polskich" nr 2 (1994)
Chazbijewicz Selim: Prasa tatarsko-muzułmańska w Polsce w latach 1939-1996. "Rocznik Tatarów Polskich" nr 3 (1995)
Górski Tadeusz: Tatarzy i Kozacy w służbie Rzeczypospolitej. "Rocznik Tatarów Polskich" nr 3
Kamocki Janusz: Tatarzy polscy jako grupa etnograficzna. "Rocznik Tatarów Polskich" nr 1
Konopacki Maciej: Społeczność tatarska w Polsce wczoraj i dzisiaj. "Przegląd Orientalistyczny" nr 2/1969
Miśkiewicz Ali: Tatarzy polscy 1918-1939. Warszawa 1986
Miśkiewicz Ali: Tatarska legenda. Tatarzy polscy w latach 1945-1990. Białystok 1990
Szamel Dariusz: Małe społeczności narodowościowe w: Mniejszości narodowe w Polsce. Praktyka po 1989 roku, pod red. Bogumiły Berdychowskiej, Warszawa 1998